محمدرضا رحیم‌زاده

کتاب میراث شهری و گردشگری، مدیریت گردشگری در شهرها و محدوده‌های تاریخی، نوشتۀ دکتر غلامرضا حقیقت نایینی (دانشیار دانشکدۀ معماری و شهرسازی دانشگاه هنر) و دکتر مهناز اشرفی (عضو هیئت عملی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری و عضو پیوستۀ ایکوموس ایران و رئیس کمیتۀ علمی معماری دستکند ایکوموس ایران) توسط انتشارات گنجینۀ هنر، در خرداد ۱۴۰۱ منتشر شد.

شهرها و مناطق شهری تاریخی ساختارهای فضایی‌ای بیانگر تکامل جامعه و هویت فرهنگی آن است. آنها جزء لاینفک از زمینۀ طبیعی و انسان‌ساخت وسیع‌ترند و این دو باید جدایی‌ناپذیر تلقی شوند. میراث شهری شواهد زنده‌ای از تاریخ و فرهنگ سرزمینی است که در گذشته شکل گرفته و  امروزه بخشی از زندگی روزمرۀ شهر را تشکیل می‌دهد. در زمانه‌ای که به‌هم‌پیوستگی جهانی هر روز رشد بیشتری می‌یابد، حراست، حفظ، شرح و تفسیر، و ارائۀ این میراث و تفاوت‌های فرهنگیِ هر محل و منطقه، از جمله چالش‌های مهم ملت‌ها در گوشه‌گوشۀ جهان است و به هر حال، مسئولیت مدیریت آن، در چهارچوب استانداردهای شناخته‌شدۀ بین‌المللی و ملی که به درستی اجرا شوند، معمولاً بر عهدۀ خودِ آن جامعه یا گروه متولی میراث است.

گردشگری داخلی و جهانگردی کماکان از برجسته‌ترین ابزارهای تبادل فرهنگی است که تجربه‌ای شخصی، نه تنها راجع به آنچه از گذشته‌ها باقی مانده است، بلکه از زندگی امروزی و جوامعِ سایرین به‌دست می‌دهد و بیش از پیش به‌عنوان نیرویی پیش‌برنده برای حفظ آثار فرهنگی و تاریخی شهری شناخته می‌شود. گردشگری می‌تواند با تولید بودجه، آموزشِ جامعه و تاثیرگذاری برسیاست، به مهار آن برای حفظ آثار بپردازد. این فعالیت، بخش اصلی بسیاری از اقتصادهای ملی و منطقه‌ای است که چنانچه مدیریت آن با موفقیت همراه شود، می‌تواند عامل مهمی در توسعه باشد.

مکان‌ها، محوطه‌ها، و بافت‌های تاریخی و فرهنگی، تنوع‌ها و فرهنگ‌های زنده، جاذبه‌های اصلیِ گردشگری‌اند. مدیریت و کنترل ارتباط بین مکان‌های میراثی و گردشگری به‌عنوان رابطه‌ای پویا همراه با ارزش‌های متعارض به شیوه‌ای کارآمد برای نسل‌های حاضر و آینده اهمیت دارد. محورهای اصلی سیاست‌های اجتماعی، اقتصادی و خط‌مشی‌های سیاسی و قانون‌گذاری فرهنگی توسعۀ گردشگری باید شامل حفاظت بلندمدت فرهنگ‌های زنده، مکان‌های میراث، مجموعه‌ها، یکپارچگی فیزیکی و بوم شناختی و نیز بافت محیطی آن‌ها باشد.

امروزه با توجه به تجارب انجام شده، شاهد روابط پیچیده و در مواردی متعارض بین میراث شهریِ حاوی فرهنگ زنده و گردشگری هستیم که در آن فرهنگ از یک موجودیت مشترک، به استثمار شدن گرایش پیدا می‌کند. هنگامی که فرهنگ به اشتراک گذاشته می‌شود، گردشگری و میراث با یکدیگر همزیستی می‌کنند تا از درآمدهای گردشگری بتوان برای حفظ و حفاظت از محیط‌های با ارزش میراث استفاده کرد. با این حال، هنگامی که فرهنگ مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد یا ایجاد می‌شود، با تبدیل شدن گردشگری به مرکز اقتصاد محلی، تسلط آشکار ارزش‌های تجاری بر ارزش‌های حفاظتی به‌وجود می‌آید و میراث فرهنگی به یک محصول مصرفی تبدیل می‌شود که مستعد فرآیند انتخاب محدود به انتخاب، مد، و سلیقۀ سازمان‌های ملی و بین‌المللی درگیر در بازاریابی محصول میراثی و مصرف‌کنندگان است. فرهنگ به یک «تاریخ تجدید ارزش‌گذاری شده» تبدیل می‌شود و مردم محلی در خطر تبدیل شدن به بخشی از «منظرۀ» گردشگری هستند که توسط افراد خارجی که اطلاعات کمی در مورد فرهنگ یا جامعه دارند، مورد توجه قرار می‌گیرند. بدین ترتیب گردشگری که به‌عنوان وسیله‌ای برای تفاهم بین فرهنگی معرفی شده است، می‌تواند به علت تقابل فرهنگی تبدیل شود. این تقابل فرهنگی می‌تواند به‌طور ناخواسته با نمایش ثروت و مصرف‌گرایی که ممکن است برای مردم محلی مخل باشد، تشدید ‌شود. این نوع از گردشگری همچنین باعث ایجاد تغییراتی در سبک زندگی و فرهنگ محلی می‌شود.

بدیهی است رابطۀ نزدیک و صحیح بین گردشگری فرهنگی و میراث، مزایا و فرصت‌هایی را به همراه دارد. اما در صورت عدم برنامه‌ریزی مناسب، گردشگران بیش از حد و خطر توسعۀ گردشگری «شبه فرهنگی» می‌تواند به تهدیدی برای یکپارچگی و ارزش‌های میراث، تخریب اجزای فیزیکی مجموعه و از بین رفتن تدریجی هویت فرهنگی آن تبدیل شود.

با توجه به اهمیت موضوع، کتاب حاضر تلاش دارد، ضمن تشریح موضوع گردشگری و ارتباط آن با میراث شهری، تعاریف و دیدگاه‌های مختلف را به همراه اسناد موجود طرح نماید. این نوشتار مباحث مختلفی چون پیشینه، ابعاد و چالش‌های گردشگری، حفاظت، نقش جهانی شدن و ثبت آثار تاریخی در این ارتباط، اسناد بین‌المللی مرتبط با گردشگری و میراث، گردشگری مجازی، موضوع گردشگری و سوابق آن در ایران و نهایتاً پیامدهای گردشگری و ارائۀ راهبردها را شامل می‌شود.